Het evenement op donderdag 15 juni had één belangrijke centrale boodschap: diverse crises en regelgeving in reactie daarop betekenen dat het vak grondig moet veranderen. Nederland heeft de dubieuze eer het eerste land ter wereld te zijn dat aanloopt tegen grenzen van groei. De huizencrisis, stikstofcrisis en groeiende personeelstekorten wijzen allemaal op dezelfde fundamentele uitdaging: we hebben voor groei geleend van de toekomst en de rekening komt nu op tafel. Daar ligt een spannende en interessante taak voor de controller. Die houdt zich steeds meer bezig met niet-financiële waarde en heeft een belangrijke voortrekkende rol in Nederlandse organisaties die tegen deze grenzen aanlopen. De plenaire sprekers leggen de vinger op de zere plek en bieden oplossingen die erop neerkomen dat we een andere mindset moeten ontwikkelen.
Gebruik de stok, niet de wortel
Na een korte economische outlook, waarin hij enkele kritische noten kraakt over het CBS, gaat econoom Mathijs Bouman in op drie grote uitdagingen waar we op dit moment mee te maken hebben: recessieangst, de krappe arbeidsmarkt en inflatie. Hij merkt op dat er twee grote problemen zijn qua arbeid: de alsmaar toenemende krapte (die deze eeuw niet meer zal verdwijnen) en de afnemende arbeidsproductiviteit.
Bouman (gepromoveerd als milieu-eonomoom) sluit af met zijn visie op duurzaamheid: ‘Het milieuprobleem is opgelost, het moet alleen nog geïmplementeerd worden.’
Klimaatveradering vraagt om een nieuwe manier van beprijzen. Volgens Bouman is het geen kwestie van vervuiling belasten en duurzaamheid subsidiëren, want dat werkt niet. ‘Subsidies gaan vaak juist naar vervuilende bedrijven. Je moet de stok, de beprijzing, gebruiken. Niet de wortel van subsidies.’
Zorgt AI voor productiviteitswinst?
Na zijn presentatie komt dagvoorzitter Jeroen Smit nog even terug op arbeidsproductiviteit. ‘Gaat artificial intelligence, op het moment dat je dit goed weet te conditioneren, niet toch zorgen voor een enorme productiveitswinst? Is het niet logisch dat dat gebeurt?’ vraagt Smit.
‘Het is al 20 jaar heel logisch dat dit gebeurt,’ reageert Bouman droogjes. ‘Misschien is AI inderdaad de killer-app die zorgt voor hoger productiviteit. Dat kan, maar het CBS voorspelt al jaren ‘nú gaan we een productiviteitsstijging merken’. Dat is niet zo gebleken en we weten niet precies waarom. Is dat omdat de lonen achterbleven, omdat er goedkope arbeidskrachten uit Azië op de markt kwamen, of iets anders? Ik heb er ondertussen geen geloof meer in dat de volgende innovatie het opeens wél gaat leveren. Er zitten vaak decennia tussen de uitvinding en de productiviteitswinst, dus het zou kunnen. Maar dat gaan wij niet meer meemaken.’
Uitdaging voor controllers
Cfo bij Gasunie, Janneke Hermes, gaat in op hoe klimaatontwikkelingen en de transitie naar duurzaamheid veranderingen opleveren voor het beheer van de Nederlandse gasinfrastructuur. Gasunie zorgt voor de leidingen en het ‘transport van moleculen’, of dat nu aardgas, waterstof, of iets anders is.
De energietransitie vraagt van haar controllers een risicoinschatting die anticipeert op onzekerheid. ‘Dit is een grote uitdaging voor onze controllers, want het is niet meer voldoende om alleen maar naar de financiële gezondheid van je bedrijf te kijken. Natuurlijk is dat heel belangrijk, want als je niet meer financieel gezond bent, kun je helemaal geen impact meer maken. Maar we hebben te maken met schaarste van méér dan alleen geld.’
CSRD ziet zij als een stok voor die ondernemingen die niet mee willen. ‘CSRD is niet genoeg. Het gaat erom dat naar de toekomst kijkt en gaat sturen op vermindering van negatieve effecten. En dat sturen - niet het rapporteren - gaat het verschil maken.’
Sturen op welzijn in plaats van groei
Na de lunch en twee rondes keuzesessies traceert historicus Sander Heijne hoe de Nederlandse samenleving en economie zich hebben ontwikkeld. Hij vertelt over de scheefgroei wat betreft inkomensgelijkheid.
Die na-oorlogse groei, die bij de wederopbouw na WO2 nodig was, is niet meer vol te houden. Heijne verwijst naar een artikel van de Financial Times dat stelt dat Nederland wellicht het eerste land ter wereld is dat tegen de grens van groei aanloopt: te veel mensen, te weinig huizen; Schiphol kan niet meer verder groeien, te veel vee, te veel stikstof, en te weinig personeel. ‘We moeten onszelf dus wel opnieuw uitvinden. We kunnen een leidersrol nemen en laten zien hoe je duurzaamheid voor je laat werken. ‘Het mooie is dat we nog nooit zo goed geoutilleerd waren om te veranderen.’
Bwah de vivre
Maar dat veranderen naar die nieuwe manier van controlling gaat niet zo makkelijk, omdat verandering psychologische weerstand oproept. We voelen ons veel comfortabeler als we blijven doen wat we deden, legt psycholoog Elke Geraerts uit. In plaats van joie de vivre ervaren veel mensen ‘bwah de vivre’ vertelt ze. ‘De hoeveelheid informatie die op ons afkomt is gigantisch, legt ze uit, met constant nieuws, updates, notificaties en scrollen door schermpjes. Het is alsof we van een brandkraan aan het drinken zijn, we verzuipen gewoon in informatie. Het is naïef om te denken dat dit geen impact op ons heeft.’ Geraerts geeft vervolgens praktische tips om grip te krijgen op de informatie overload en maakt met heldere voorbeelden duidelijk hoe je je focus ‘aan’ kunt zetten.
Wat is het ons waard?
Dus als je doet wat je deed, krijg je wat je kreeg. Ook filosoof Karim Benammar betoogt we anders moeten handelen. Dat betekent overigens niet dat alles alleen maar minder en slechter wordt. Hij stelt dat aangezien de natuur een groeisysteem bevat gebaseerd op energieverbruik – fotosynthese, calorieën, en wat dies meer zij – er in principe voldoende is, maar dat we er verkeerd gebruik van hebben gemaakt. Bijvoorbeeld door het verbranden van fossiele brandstoffen. ‘Het probleem is niet dat we minder moeten consumeren, maar dat we anders moeten consumeren en produceren: dit soort energie, dat soort landbouw, et cetera.’ De vraag is dan hoe we onze aanpak kunnen veranderen, zegt Benammar.
Ook hier komt beprijzing weer aan bod. ‘Je kunt dingen gaan beprijzen met de kerngedachte: wat is het ons waard om alleen op deze manier zaken te doen? Het is goed om dat beprijzingsplaatje te maken, want dan weet je wat het je kost. We hebben als Nederlanders een goed brein voor beprijzing en dat zit in de hele manier waarop we naar de wereld kijken: ‘Wat geef ik hier veel tijd aan uit. Wat kost deze relatie me toch een energie.’ Het milieu is een heel makkelijke beprijzing: het kost simpelweg honderd euro per ton CO2. Alles wat je tot onder de ton uitstoot weet te beperken is winst.’
Naar controllers wordt geluisterd
Wat ik interessant vond aan deze dag, zegt dagvoorzitter Jeroen Smit in zijn wrap-up, is dat de controller werd opgeroepen om op een andere manier te gaan rekenen. Andere rekensommen te maken. Om de externaliteiten, zoals klimaat, biodiversiteit en armoede, te gaan beprijzen. Om die in hun rekensommen mee te gaan nemen en er zo voor te gaan zorgen dat de wereld een klein beetje beter wordt. Dat is al jaren aan de gang. Maar vandaag proefde ik echt, meer dan ooit, de bereidheid van de mensen in de zaal om daar ook echt mee aan de slag te gaan. Naar controllers wordt geluisterd. En als die aan de slag gaan om een nieuwe taal te ontwikkelen, en nieuwe rekensommen te gaan maken, dan denk ik dat het heel hard kan gaan.
