‘We hebben momenteel te maken met twee botsende wereldbeelden,’ zegt Martin van Staveren, eigenaar/consultant van risicobureau VSRM en auteur van de boeken Risicogestuurd werken en Risicoleiderschap. Daarnaast doceert hij, onder andere bij de master Risicomanagement aan de Universiteit Twente én bij de collegereeks Controller als Business Partner die cm: samen met Nyenrode organiseert. ‘Er is de stabiele, zekere wereld waar we ons comfortabel bij voelen. Die is wel gecompliceerd, maar toch ook eenduidig. Daar streven we naar. Recent IT Vision onderzoek door cm: toont ook aan dat zekerheid, betrouwbaarheid en integriteit door de financiële functie als allerbelangrijkst wordt ervaren. Dat past hier helemaal bij. Maar,’ vervolgt de risico-expert: ‘Er is ook een andere wereld. De zogenaamde VUCA-wereld. Daarbij staat VUCA voor Volatiel (dynamisch), Uncertain (onzeker), Complex en Ambigu (voor meerdere uitleg vatbaar). Het begrip complex lijkt op het begrip gecompliceerd, maar is echt anders.’
Het begrip VUCA is ooit bedacht door het Amerikaanse leger, maar inmiddels omarmd door de wetenschap. Ook COSO heeft aandacht voor de VUCA-kenmerken. Van Staveren: ‘De realiteit van de VUCA-wereld botst met die comfortabele wereld waar wij naar streven. Voor risicomanagement moet de M van management daarom 180 graden draaien en wordt zo de W van werken. Risicomanagement kan niet langer op zichzelf staan, maar moeten we integreren in ons dagelijkse werk. Ook COSO zegt nu dat risicomanagement veel meer in de eerste lijn moet gebeuren in plaats van in een aparte afdeling risicomanagement. Het is overigens niet zo dat het gebruikelijke risicomanagement helemaal over de datum heen is, maar er zijn wel andere accenten nodig.’
Risicoleiderschap
Het klassieke risicomanagement (veiligheidsmanagement/kwaliteitsmanagement) is dus aan een update toe, zodat die beter past bij de huidige VUCA-wereld. Van Staveren maakte daarom de beweging van risicomanagement naar risicogestuurd werken. Risicomanagement is vooral iets van de risicomanager. Risicogestuurd werken vraagt om risicoleiderschap van iederéén in de organisatie. ‘Risicoleiderschap tonen is doelgericht durven omgaan met onzekerheden,’ betoogt Van Staveren. Wij houden niet van onzekerheden, dus daar moeten we mee om durven gaan. Doelgericht wil zeggen dat juíst in een dynamische wereld je moet weten waar je naar toe wil gaan. Je moet een helder doel hebben, vanuit een visie, een missie en een aantal kernwaarden. Pas als je doel helder is kunnen de onzekerheden die je tegenkomt helder worden. Die onzekerheden kunnen een negatief effect op je doel hebben, dan zijn het risico’s. Onzekerheden kunnen ook positieve gevolgen voor het doel hebben en dan zijn het kansen. Die VUCA-wereld biedt dus ook heel veel kansen, voor wie het wil zien. Met die onzekerheden zul je moeten leren omgaan: soms zul je de risico’s willen beheersen (dat lukt goed bij gecompliceerde, maar niet bij complexe), soms zul je ze willen vermijden. En laten we niet vergeten dat ambitieuze doelen vaak ook van ons eisen dat we bewust risico’s némen.’
Van Staveren pakt het IT Vision onderzoek er nog eens bij om zijn verhaal te staven. ‘In dit onderzoek zie je ook dat financiële professionals veerkracht veel belangrijker zijn gaan vinden. En dat heb je nodig om om te gaan met dit soort risico’s. Ook leiderschapskwaliteiten worden belangrijker gevonden. Daar horen ook de risicoleiderschapskwaliteiten bij.’
Risico’s en kansen
Er zijn dus de negatieve risico’s en de positieve kansen. Om in deze onzekere wereld toch te realiseren wat je wilt realiseren is het van belang dat iederéén in de organisatie risicoleiderschap toont, niet alleen de formeel leidinggevenden. ‘Omdat de wereld zo dynamisch is en zo snel verandert, heb je iedereen nodig om snel te kunnen reageren,’ betoogt Van Staveren. ‘De huidige financial kan daar een voorbeeldrol in spelen. Die gaat over de balans tussen de kosten en doelen als duurzaamheid en kwaliteit. Dat zijn doelen die wel eens conflicteren en waar je dus scherpe keuzes in moet maken.’
‘De controller is het financiële geweten van de organisatie,’ vervolgt Van Staveren. ‘De klassieke financial richt zich vooral op de financiële resultaten: zoveel mogelijk winst, zoveel mogelijk omzet of zoveel mogelijk reserves, als het een behoudend type is. Maar veel hedendaagse organisaties proberen een balans te vinden tussen winst, duurzaamheid, veiligheid en klanttevredenheid. De huidige financial moet dan ook in staat zijn een balans te vinden tussen die verschillende doelen. Korte-termijn-fijn, is vaak lange-termijn-pijn. Dat betekent dat je ook overtuigingskracht nodig hebt.’
Belangrijke vaardigheden risicogestuurd werken
Risicogestuurd werken is een terug-naar-de-essentievorm van risicomanagement met accentverschillen. Daar heb je bepaalde vaardigheden bij nodig. Van Staveren: ‘Risicogestuurd werken zegt dat je altijd met meerdere doelen te maken hebt. Daar zul je dus een balans in moeten vinden. Als controller moet je dan ook om kunnen gaan met conflicterende doelen. Denk aan bijvoorbeeld financieel gewin en veiligheid. En zo zijn er meer voorbeelden van vaardigheden die je als financial in je pocket moet hebben. Doelgericht zijn scoort ook hoog. Geen eindeloze discussie over te gebruiken methodes, maar heldere doelen kunnen stellen. Als je doel niet scherp is, is je risico niet scherp. Als je risico niet scherp is, is je maatregel niet scherp.
Wat ook belangrijk is, is dat je fouten moet kunnen opmerken. Afwijkende signalen goed opvangen. Die kunnen namelijk duiden op iets groters, een belangrijk risico. Tegenwoordig zijn er heel veel signalen. Het is moeilijk de relevante (zwakke) signalen er uit te filteren. Dat betekent dat je fit moet zijn. Mentaal fit. Uitgerust. Ben je gestrest, dan sta je minder open voor signalen uit de omgeving (tunnelvisie). In heel veel organisaties zijn mensen heel erg druk, dat is echt een punt van aandacht.
Ook destijds bij de ING zijn bijvoorbeeld wel allerlei signalen geweest. En er waren allerlei initiatieven vanuit DNB. Daar zie je heel goed de spanning tussen geld verdienen als bank en hun taak als poortwachter. Zorg dat je tijd een aandacht besteed aan die zwakke signalen die op witwassen kunnen duiden. Je moet niet meer of/of denken, maar en/en.’
Ga terug naar de kern
Hoe kun je daar nu concreet mee aan de slag? Van Staveren: ‘Herken/erken die VUCA-wereld. Zoek de dynamiek, de onzekerheid en de complexiteit. Vindt vervolgens een balans tussen winst maken, integriteit en betrouwbaarheid. Juist bij complexe zaken geldt: ga terug naar de kern:
- Wat is het doel?
- Wat is daarbij onzeker en voor wie is het onzeker?
- Wat gaan we daaraan doen en met wie?
Als je deze 3 vragen altijd in je achterhoofd houdt – en je gaat ze ook stellen – dan zet je een belangrijke stap in het omgaan met risico’s in de VUCA-wereld en in het ontwikkelen van veerkracht.
